کود

بخش اول: مبانی و انواع کود

کشاورزی، به عنوان ستون فقرات اقتصاد ایران، نقشی حیاتی در تأمین امنیت غذایی و اشتغال‌زایی ایفا می‌کند. در این میان، استفاده اصولی و بهینه از نهاده‌های کشاورزی، به ویژه “کود”، عاملی کلیدی در افزایش عملکرد، بهبود کیفیت محصولات و دستیابی به کشاورزی پایدار به شمار می‌رود. با این حال، کشاورزان ایرانی در عمل با چالش‌های متعددی در زمینه انتخاب، تهیه و مصرف کود مواجه هستند؛ از تنوع بی‌شمار محصولات موجود در بازار و ابهام در کیفیت آن‌ها گرفته تا عدم آگاهی کافی از نیازهای تغذیه‌ای دقیق گیاهان در شرایط اقلیمی و خاکی منحصربه‌فرد مناطق مختلف ایران.

این بخش از راهنمای جامع، با هدف ارائه مبانی اساسی و معرفی انواع کودهای رایج در ایران تدوین شده است. تلاش خواهیم کرد تا با زبانی ساده و کاربردی، مفاهیم کلیدی تغذیه گیاهان را تشریح کرده و بستری مناسب برای درک بهتر نحوه انتخاب و مصرف بهینه کودها در بخش‌های بعدی فراهم آوریم.

تعریف کود و نقش عناصر غذایی:

کود به هر ماده طبیعی یا مصنوعی اطلاق می‌شود که به خاک یا به طور مستقیم به گیاه اضافه شده و عناصر غذایی ضروری برای رشد سالم و تولید محصول باکیفیت را تأمین می‌کند. این عناصر غذایی بر اساس میزان نیاز گیاه به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: عناصر ماکرو (پر مصرف) و عناصر میکرو (کم مصرف).

• عناصر ماکرو: گیاهان به این عناصر در مقادیر نسبتاً زیادی نیاز دارند و نقش‌های ساختاری و متابولیکی اساسی را بر عهده دارند. سه عنصر اصلی ماکرو عبارتند از:
  • نیتروژن (N): عنصری حیاتی برای رشد رویشی، توسعه برگ‌ها و ساقه‌ها و تولید پروتئین و کلروفیل در گیاه است. کمبود نیتروژن در گیاهان رایج ایران مانند گندم، برنج و ذرت معمولاً با زرد شدن برگ‌های پایینی و کاهش رشد و در پسته با کاهش رشد سرشاخه‌ها و کوچک شدن برگ‌ها مشخص می‌شود. ازدیاد آن می‌تواند منجر به رشد رویشی بیش از حد و کاهش گلدهی در بسیاری از محصولات و افزایش ورس در غلات شود.
  • فسفر (P): نقش کلیدی در توسعه سیستم ریشه، گلدهی، تشکیل میوه و دانه و انتقال انرژی در گیاه دارد. کمبود فسفر در گیاهان ایرانی می‌تواند با بنفش شدن برگ‌های پایینی، تاخیر در گلدهی و کاهش تعداد گل و میوه در گوجه فرنگی و پسته همراه باشد. ازدیاد آن می‌تواند منجر به اختلال در جذب برخی عناصر میکرو مانند روی و آهن شود.
  • پتاسیم (K): نقش مهمی در تنظیم فعالیت‌های آنزیمی، مقاومت به تنش‌های محیطی (خشکی، سرما، بیماری‌ها)، کیفیت میوه و دانه و فتوسنتز دارد. کمبود پتاسیم در گیاهان ایران ممکن است به صورت سوختگی حاشیه برگ‌ها در سیب‌زمینی و چغندرقند، ضعف ساقه و ورس در غلات و کاهش کیفیت میوه در مرکبات و انگور ظاهر شود. ازدیاد آن می‌تواند منجر به اختلال در جذب منیزیم و کلسیم شود.
• عناصر میکرو: گیاهان به این عناصر در مقادیر بسیار کمتری نیاز دارند، اما نقش آن‌ها در فرآیندهای فیزیولوژیکی و آنزیمی گیاه حیاتی است. در خاک‌های قلیایی و آهکی رایج در بسیاری از مناطق ایران، جذب برخی از این عناصر با محدودیت مواجه می‌شود. مهم‌ترین عناصر میکرو عبارتند از:
  • آهن (Fe): نقش در تولید کلروفیل و فعالیت آنزیم‌ها. کمبود آن معمولاً به صورت زرد شدن برگ‌های جوان در حالی که رگبرگ‌ها سبز باقی می‌مانند (کلروز بین رگبرگی) در درختان میوه و سبزیجات دیده می‌شود. جذب آهن در pH بالای 7.5 که در بسیاری از خاک‌های ایران رایج است، به شدت کاهش می‌یابد و استفاده از کودهای کلاته در این شرایط اهمیت می‌یابد.
  • روی (Zn): نقش در رشد هورمونی و فعالیت آنزیم‌ها. کمبود آن می‌تواند باعث کوچک شدن برگ‌ها (روزت شدن) و فاصله کوتاه بین گره‌ها در درختان میوه و جارویی شدن در غلات شود. در خاک‌های آهکی و قلیایی، قابلیت دسترسی روی برای گیاه کاهش می‌یابد.
  • منگنز (Mn): نقش در فتوسنتز و فعالیت آنزیم‌ها. کمبود آن ممکن است به صورت زرد شدن بین رگبرگ‌ها در برگ‌های جوان (شبیه کمبود آهن اما با سبز ماندن رگبرگ‌های فرعی نیز) در سیب‌زمینی و چغندرقند دیده شود. جذب منگنز نیز در pH بالا کاهش می‌یابد.
  • بور (B): نقش در تشکیل دیواره سلولی، گرده‌افشانی و تشکیل میوه. کمبود آن می‌تواند منجر به ریزش گل‌ها و میوه‌های جوان در درختان میوه، سیاه شدن قلب چغندرقند و کاهش کیفیت دانه در کلزا و آفتابگردان شود.
  • (مس، مولیبدن و کلر نیز از دیگر عناصر میکرو هستند که نقش‌های خاص خود را در گیاه دارند. جذب آن‌ها نیز می‌تواند تحت تأثیر pH خاک قرار بگیرد.)

انواع کودهای شیمیایی:

کودهای شیمیایی، که به آن‌ها کودهای معدنی یا مصنوعی نیز گفته می‌شود، به صورت صنعتی تولید شده و حاوی مقادیر مشخص و قابل تنظیم از عناصر غذایی هستند. این کودها معمولاً سریع‌الاثر بوده و به سرعت نیاز گیاه را تأمین می‌کنند و می‌توانند به سرعت کمبود عناصر غذایی را جبران کنند. برخی از انواع رایج کودهای شیمیایی مورد استفاده در کشاورزی ایران عبارتند از:

• کودهای ازته: این کودها حاوی عنصر نیتروژن به عنوان عنصر اصلی هستند و برای تحریک رشد رویشی و افزایش سبزینگی گیاهان استفاده می‌شوند. انواع رایج آن در ایران شامل اوره به عنوان کود سرک در مراحل اولیه رشد گندم و ذرت، نیترات آمونیوم به دلیل حلالیت بالا در آبیاری قطره‌ای و سولفات آمونیوم برای خاک‌های قلیایی به دلیل خاصیت اسیدی آن می‌باشند. در مصرف کودهای ازته باید به خطر آبشویی نیترات، تصعید اوره در سطح خاک و زمان‌بندی مناسب با توجه به بارندگی و مرحله رشد گیاه توجه ویژه داشت.
• کودهای فسفاته: این کودها عنصر فسفر را به عنوان عنصر اصلی تأمین می‌کنند و برای توسعه سیستم ریشه، بهبود گلدهی و افزایش تشکیل میوه و دانه ضروری هستند. انواع معمول آن در ایران شامل سوپرفسفات تریپل به صورت مخلوط با خاک قبل از کاشت به دلیل تحرک کم فسفر در خاک و دی‌آمونیوم فسفات (DAP) به عنوان منبع نیتروژن و فسفر در ابتدای فصل رشد می‌باشند. جذب فسفر در خاک‌های آهکی ایران می‌تواند با مشکل مواجه شود که استفاده از کودهای فسفاته به همراه مواد آلی یا در روش‌های موضعی مصرف می‌تواند به بهبود جذب کمک کند.
• کودهای پتاسه: این کودها حاوی عنصر پتاسیم هستند و نقش مهمی در افزایش مقاومت گیاه به تنش‌ها و بهبود کیفیت محصول دارند. انواع رایج آن در ایران شامل کلرید پتاسیم (KCL) به عنوان منبع ارزان پتاسیم و سولفات پتاسیم (K2SO4) به دلیل عدم وجود کلر برای محصولات حساس مانند توتون و برخی سبزیجات می‌باشند. مصرف پتاسیم در مراحل پایانی رشد برای افزایش قند میوه در انگور و بهبود کیفیت پسته اهمیت دارد.
• کودهای NPK: این کودها ترکیبی از سه عنصر اصلی نیتروژن، فسفر و پتاسیم با نسبت‌های مختلف هستند و برای تأمین همزمان نیاز گیاه به این عناصر در مراحل مختلف رشد فرموله می‌شوند. تنوع فرمول‌های NPK موجود در بازار ایران بسیار زیاد است و انتخاب فرمول مناسب بستگی به مرحله رشد گیاه، نتایج آزمایش خاک و نوع محصول دارد.

• برای مثال، در پسته از NPK با نسبت پتاسیم بالا (مانند 36-12-12) در مراحل پر شدن مغز، در گوجه فرنگی از NPK با فسفر بالا (مانند 10-50-10) در ابتدای رشد و NPK متعادل با پتاسیم بالا در مراحل گلدهی و میوه‌دهی و در گندم از NPK با نیتروژن بالا در مراحل پنجه‌زنی و ساقه‌دهی و NPK با پتاسیم بالا در مرحله خوشه‌دهی استفاده می‌شود.
• کودهای محلول: این کودها به صورت پودری یا مایع تولید شده و به راحتی در آب حل می‌شوند و معمولاً از طریق سیستم‌های آبیاری قطره‌ای یا محلول‌پاشی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این روش امکان تغذیه دقیق و سریع گیاه را فراهم می‌کند و در کشت‌های گلخانه‌ای، باغ‌های متراکم و برای رفع سریع کمبود عناصر غذایی بسیار کارآمد است.

اهمیت آزمایش خاک:

قبل از انتخاب و مصرف هر نوع کودی، انجام آزمایش خاک به صورت دوره‌ای امری ضروری است. این آزمایش وضعیت فعلی عناصر غذایی موجود در خاک، pH و سایر ویژگی‌های مهم خاک را مشخص می‌کند و به کشاورزان کمک می‌کند تا بر اساس نیاز واقعی خاک و گیاه خود، اقدام به انتخاب و مصرف کود مناسب نمایند و از مصرف بی‌رویه و غیرضروری کودها که می‌تواند به محیط زیست و اقتصاد مزرعه آسیب برساند، جلوگیری کنند.

اشاره به کودهای آلی:

علاوه بر کودهای شیمیایی که در این بخش به آن‌ها پرداخته شد، انواع دیگری از کودها با منشاء آلی نیز در کشاورزی ایران مورد استفاده قرار می‌گیرند که در صفحه های بعدی این راهنما به تفصیل به آن‌ها خواهیم پرداخت.

بخش دوم: انواع کودهای آلی و زیستی

در بخش پیشین، با مبانی تغذیه گیاهان و انواع کودهای شیمیایی رایج در ایران آشنا شدیم. در این بخش، به بررسی کودهای آلی و کودهای زیستی می‌پردازیم که به عنوان جایگزین‌های پایدارتر و دوستدار محیط زیست برای کودهای شیمیایی مطرح هستند و نقش مهمی در بهبود کیفیت خاک و سلامت گیاهان در کشاورزی ایران ایفا می‌کنند.

انواع کودهای آلی:

کودهای آلی از بقایای گیاهان، جانوران و میکروارگانیسم‌ها به دست می‌آیند و علاوه بر تأمین عناصر غذایی، به بهبود ساختار فیزیکی و شیمیایی خاک نیز کمک می‌کنند. استفاده از کودهای آلی در کشاورزی ایران سابقه‌ای طولانی دارد و با توجه به اهمیت حفظ منابع طبیعی و تولید محصولات سالم، توجه به آن‌ها رو به افزایش است.

• کود دامی: یکی از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین کودهای آلی در ایران است که از فضولات حیوانات اهلی مانند گاو (دارای نسبت کربن به نیتروژن بالا، مناسب برای بهبود ساختمان خاک)، گوسفند (دارای عناصر غذایی بیشتر و سریع‌تر آزادشونده نسبت به گاوی) و مرغ (دارای بالاترین میزان عناصر غذایی، نیاز به فرآوری دقیق برای جلوگیری از سوزاندن ریشه) به دست می‌آید.
• کیفیت و ارزش غذایی کود دامی به نوع حیوان، سن، تغذیه و نحوه نگهداری آن بستگی دارد. برای استفاده بهینه، کود گاوی و گوسفندی به 6-9 ماه پوساندن و کود مرغی به 3-6 ماه فرآوری مناسب (مانند کمپوست کردن با مدیریت دما، رطوبت و تهویه) نیاز دارد تا بذر علف‌های هرز و عوامل بیماری‌زا از بین بروند و از بروز شوری جلوگیری شود.
  • مزایا در کشاورزی ایران: بهبود ساختمان خاک (افزایش تخلخل و تهویه)، افزایش ظرفیت نگهداری آب، تأمین تدریجی عناصر غذایی ماکرو و میکرو، افزایش فعالیت میکروارگانیسم‌های مفید خاک و افزایش مقاومت گیاه به تنش‌ها.
  • معایب و ملاحظات: احتمال وجود بذر علف‌های هرز و عوامل بیماری‌زا در صورت عدم فرآوری صحیح، پتانسیل ایجاد شوری در صورت استفاده بی‌رویه، حجم زیاد و حمل و نقل دشوار در مقایسه با کودهای شیمیایی.
  • انواع و نحوه فرآوری: کود گاوی، گوسفندی، مرغی (به تناسب نوع دامداری در مناطق مختلف ایران رایج هستند). فرآوری شامل پوساندن در توده‌های هوازی یا بی‌هوازی و کمپوست کردن با افزودن مواد کربنی و نیتروژنی برای تسریع تجزیه و کاهش بو و حجم.
• کمپوست: حاصل تجزیه هوازی بقایای گیاهی (برگ‌ها، شاخه‌ها، کاه و کلش)، مواد غذایی دورریز و سایر مواد آلی است. تهیه کمپوست در مقیاس‌های مختلف (خانگی، مزرعه‌ای، صنعتی) در ایران امکان‌پذیر است و به کاهش حجم زباله و تولید کود باکیفیت کمک می‌کند.
  • مزایا در کشاورزی ایران: بهبود تهویه و ساختمان خاک، افزایش مواد آلی و ظرفیت تبادل کاتیونی، تأمین عناصر غذایی متعادل و تدریجی، کاهش بیماری‌های ناشی از خاک و افزایش فعالیت میکروارگانیسم‌های مفید.
  • معایب و ملاحظات: زمان‌بر بودن فرآیند تجزیه (چندین ماه)، نیاز به مدیریت صحیح نسبت مواد اولیه (کربن به نیتروژن) و رطوبت و تهویه مناسب برای جلوگیری از تولید بو و تجزیه ناقص.
  • روش‌های تهیه در ایران: روش توده‌ای (انباشتن لایه‌های مواد آلی با حفظ رطوبت و تهویه)، روش ورمی‌کمپوست (استفاده از کرم‌های خاکی برای تسریع تجزیه و تولید کود با کیفیت‌تر).
• ورمی‌کمپوست: نوعی کمپوست با کیفیت بالا که با استفاده از کرم‌های خاکی (معمولاً گونه Eisenia fetida) تولید می‌شود. این فرآیند منجر به تولید کودی غنی از عناصر غذایی، هورمون‌های رشد گیاهی و میکروارگانیسم‌های مفید می‌شود.
  • مزایا در کشاورزی ایران: غنی بودن از عناصر غذایی قابل جذب و میکروارگانیسم‌های مفید، بهبود ساختار خاک و افزایش ظرفیت نگهداری آب، افزایش مقاومت گیاه به بیماری‌ها و آفات، تسریع جوانه‌زنی بذور و رشد گیاهان.
  • کاربرد در محصولات خاص: بسیار مؤثر در تولید صیفی‌جات گلخانه‌ای (مانند خیار و گوجه فرنگی) با کیفیت بالا، افزایش گلدهی و کیفیت گیاهان زینتی و بهبود رشد نهال‌های جوان در باغات.
• کود سبز: استفاده از گیاهان خاص (مانند لگوم‌ها (شبدر، ماش، یونجه) برای تثبیت نیتروژن، غیرلگوم‌ها (چاودار، یولاف، گندم سیاه) برای بهبود ساختمان خاک) که پس از رشد در خاک شخم زده می‌شوند و به عنوان منبع مواد آلی و عناصر غذایی برای گیاه بعدی عمل می‌کنند.
  • مزایا در تناوب زراعی ایران: بهبود ساختمان و حاصلخیزی خاک، افزایش نیتروژن (به ویژه در لگوم‌ها)، کاهش نیاز به کودهای شیمیایی، کنترل علف‌های هرز و کاهش فرسایش خاک.
  • انواع گیاهان مناسب برای کود سبز در مناطق مختلف ایران:
    • مناطق گرم و خشک: سورگوم، ارزن، تاج خروس (بهبود ساختمان خاک).
    • مناطق معتدل: شبدر، ماش، باقلا، نخود فرنگی (تثبیت نیتروژن و بهبود ساختمان خاک).
    • مناطق سرد: چاودار، یولاف، گندم سیاه (بهبود ساختمان خاک و جلوگیری از فرسایش).
  • زمان کاشت (اوایل پاییز برای لگوم‌های زمستانه و چاودار، اوایل بهار برای لگوم‌های بهاره و سورگوم) و زمان شخم زدن (معمولاً در مرحله گلدهی برای حداکثر تولید ماده آلی و نیتروژن) بسته به نوع گیاه و شرایط اقلیمی تعیین می‌شود.
• پلیت مرغی غنی شده (با تأکید بر محصولات تتاکو): پلیت مرغی فرآوری شده و غنی شده با اسید هیومیک و عناصر NPK، یک منبع تغذیه‌ای تدریجی و پایدار برای گیاهان فراهم می‌کند. نتایج مشاهده شده در مزارع ایران نشان می‌دهد که استفاده از این کود باعث تأمین تدریجی نیتروژن در طول فصل رشد شده و نیاز به کودهای سرک را کاهش می‌دهد، به دلیل وجود مواد آلی ساختار خاک بهبود یافته و تخلخل و نفوذپذیری آن افزایش می‌یابد و اسید هیومیک موجود در آن به جذب بهتر عناصر ریزمغذی کمک می‌کند.

انواع کودهای زیستی:

کودهای زیستی حاوی میکروارگانیسم‌های مفید (باکتری‌ها، قارچ‌ها، اکتینومیست‌ها) هستند که با بهبود فرآیندهای بیولوژیکی خاک، به طور غیرمستقیم به تغذیه گیاهان کمک می‌کنند. استفاده از کودهای زیستی می‌تواند به کاهش مصرف کودهای شیمیایی و حفظ سلامت محیط زیست منجر شود.

• کودهای باکتریایی: حاوی باکتری‌های مفید خاک هستند که می‌توانند در تثبیت نیتروژن هوا، حل کردن فسفات‌های نامحلول خاک تولید هورمون‌های رشد گیاهی نقش داشته باشند. کاربرد موفق این کودها در محصولات زراعی ایران گزارش شده است. برای استفاده مؤثر، توجه به pH مناسب خاک، دما و رطوبت کافی و همچنین سازگاری باکتری با نوع خاک و گیاه ضروری است.
• کودهای قارچی (میکوریزا): حاوی قارچ‌های همزیست با ریشه گیاهان هستند که با گسترش شبکه میسلیومی خود در خاک، جذب آب و عناصر غذایی (به ویژه فسفر و ریزمغذی‌ها) را برای گیاه افزایش می‌دهند و مقاومت آن را به تنش‌های محیطی بهبود می‌بخشند. کاربرد گونه‌های Glomus در افزایش جذب فسفر و مقاومت به خشکی در باغات پسته و انگور و همچنین در بهبود رشد نشاء در گلخانه‌های سبزی و صیفی (مانند گوجه فرنگی و خیار) نتایج مثبتی نشان داده است.
• سایر کودهای زیستی: کودهای حاوی اکتینومیست‌ها که می‌توانند در تجزیه مواد آلی و کنترل برخی از بیماری‌های گیاهی نقش داشته باشند نیز در برخی مناطق ایران مورد استفاده قرار می‌گیرند.

در صفحه بعدی، به بررسی نحوه انتخاب کود مناسب بر اساس نتایج آزمون خاک و نیازهای غذایی گیاهان رایج در ایران خواهیم پرداخت.

بخش سوم: انتخاب کود مناسب برای کشاورزی ایران

انتخاب کود مناسب، تصمیمی سرنوشت‌ساز برای دستیابی به عملکرد بالا و کیفیت مطلوب در محصولات کشاورزی است. این انتخاب هوشمندانه باید بر پایه اطلاعات دقیق از وضعیت خاک، نیازهای تغذیه‌ای گیاه در مراحل مختلف رشد و شرایط محیطی حاکم بر مزرعه صورت گیرد.

• آزمون خاک: نقشه راه تغذیه بهینه: پیش از هرگونه اقدام برای کوددهی، انجام آزمایش خاک یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است. این آزمایش، که توسط مراکز معتبر آزمایشگاهی در سراسر ایران قابل انجام است، وضعیت عناصر غذایی ماکرو و میکرو (میزان کمبود یا بیشبود)، pH خاک (میزان اسیدی یا قلیایی بودن)، شوری (EC)، بافت خاک (میزان رس، سیلت و شن) و درصد ماده آلی خاک را مشخص می‌کند.
• تفسیر صحیح نتایج این آزمایش توسط کارشناسان مجرب تغذیه گیاه، به کشاورز کمک می‌کند تا دقیقاً بداند خاک مزرعه‌اش به چه عناصری نیاز دارد و از مصرف بی‌رویه و غیرضروری کودها که می‌تواند هزینه‌ها را افزایش داده و به محیط زیست آسیب برساند، اجتناب کند.
• در بسیاری از مناطق ایران، به دلیل قلیایی بودن خاک (pH بالای 7.5)، جذب عناصری مانند آهن، روی و منگنز با مشکل مواجه می‌شود و در این شرایط، استفاده از کودهای کلاته این عناصر توصیه می‌گردد. همچنین، در مناطق خشک و نیمه‌خشک با مشکل شوری (EC بالا)، باید از کودهایی با شاخص شوری پایین‌تر استفاده شود تا از تشدید مشکل جلوگیری شود.
• نیازهای غذایی گیاهان در مراحل مختلف رشد: گیاهان در طول چرخه زندگی خود، از جوانه‌زنی تا برداشت محصول، نیازهای تغذیه‌ای متفاوتی دارند. برای مثال:

• در مراحل اولیه رشد رویشی (استقرار نشاء، پنجه‌زنی در غلات)، گیاهان به نیتروژن برای توسعه اندام‌های هوایی و فسفر برای توسعه سیستم ریشه قوی نیاز بیشتری دارند. استفاده از کودهای استارتر با نسبت بالای فسفر مانند 10-50-10 به صورت مخلوط با خاک در زمان کاشت یا در آبیاری اول برای محصولاتی مانند گوجه فرنگی، خیار و ذرت بسیار مؤثر است. برای گندم نیز، استفاده از کودهای حاوی فسفر بالا در زمان کاشت به توسعه ریشه قوی کمک می‌کند.
• در مرحله رشد فعال رویشی (افزایش ارتفاع ساقه، توسعه برگ‌ها)، نیاز به نیتروژن همچنان بالا است و مصرف کودهای NPK متعادل مانند 20-20-20 به صورت محلول در آبیاری یا پخش سطحی (قبل از آبیاری) برای بسیاری از محصولات زراعی و باغی توصیه می‌شود.
• در مرحله گلدهی و تشکیل میوه/دانه، نیاز گیاه به فسفر و به ویژه پتاسیم افزایش می‌یابد. پتاسیم نقش کلیدی در کیفیت گل، تشکیل میوه و دانه، و همچنین مقاومت به تنش‌ها دارد. استفاده از کودهای با نسبت بالای پتاسیم مانند 36-12-12 به صورت محلول در آبیاری برای گوجه فرنگی، پسته و انگور در این مراحل بسیار مفید است.

• در مرحله رسیدگی میوه/دانه، پتاسیم همچنان نقش مهمی در افزایش قند، رنگ و طعم میوه و همچنین پر شدن دانه ایفا می‌کند. مصرف کودهای پتاسه مانند سولفات پتاسیم به صورت محلول در آبیاری یا محلول‌پاشی در این مرحله برای محصولاتی مانند پسته، خرما و مرکبات می‌تواند کیفیت نهایی محصول را به طور چشمگیری بهبود بخشد.
• انتخاب کود بر اساس نوع محصول: هر محصول کشاورزی نیازهای تغذیه‌ای خاص خود را دارد. برای مثال، گیاهان خانواده بقولات مانند نخود و لوبیا به دلیل همزیستی با باکتری‌های Rhizobium که نیتروژن هوا را تثبیت می‌کنند، نیاز کمتری به کودهای ازته دارند. محصولات ریشه‌ای مانند چغندرقند به پتاسیم بیشتری برای توسعه ریشه و افزایش قند نیاز دارند و کمبود بور نیز در این محصول بسیار حائز اهمیت است. در باغات پسته، علاوه بر نیاز به پتاسیم در زمان پر شدن مغز، تأمین عناصر ریزمغذی مانند روی و آهن به دلیل قلیایی بودن خاک بسیار مهم است.
• تأثیر شرایط آب و هوایی و روش آبیاری: شرایط آب و هوایی و روش آبیاری مورد استفاده در مزرعه نیز بر انتخاب کود تأثیرگذار است. در مناطق با بارندگی زیاد، احتمال آبشویی عناصر غذایی (به ویژه نیتروژن و پتاسیم) بیشتر است و ممکن است نیاز به مصرف کودهای با رهش تدریجی یا تقسیط کوددهی در چند مرحله باشد.
• در سیستم‌های آبیاری قطره‌ای، استفاده از کودهای محلول (فرتیکیشن) امکان تغذیه دقیق و کارآمد گیاه را فراهم می‌کند و می‌توان عناصر غذایی را متناسب با نیاز گیاه در هر مرحله رشد به آن رساند. در مناطق خشک و نیمه‌خشک، انتخاب کودهایی که به افزایش کارایی مصرف آب کمک می‌کنند (مانند کودهای آلی که ظرفیت نگهداری آب خاک را افزایش می‌دهند) اهمیت دارد. همچنین، در این مناطق باید از مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی با شاخص شوری بالا خودداری شود.
• توجه به کیفیت و منشاء کود: انتخاب کود از منابع معتبر و با کیفیت، تضمین‌کننده تأمین عناصر غذایی مورد نیاز گیاه با کارایی بالا است. توجه به برچسب کود (آنالیز دقیق عناصر)، تاریخ تولید و انقضاء، داشتن شماره ثبت کودی از موسسه تحقیقات خاک و آب، و خرید از مراکز معتبر و شناخته شده می‌تواند به کشاورزان در انتخاب کود مرغوب کمک کند. بسته‌بندی استاندارد و عدم وجود علائم تقلب نیز از نشانه‌های کیفیت کود می‌تواند باشد.

نکات عملی برای تفسیر نتایج آزمون خاک:

• pH: اگر pH خاک زیر 6.5 باشد، احتمال کمبود عناصری مانند فسفر و مولیبدن وجود دارد. در pH بالای 7.5، جذب آهن، روی، منگنز و بور با مشکل مواجه می‌شود.
• EC (شوری): EC بالای 4 دسی‌زیمنس بر متر نشان‌دهنده شوری است و باید از کودهای با شاخص شوری پایین‌تر استفاده شود و روش‌های اصلاح خاک مد نظر قرار گیرد.
• میزان عناصر غذایی: مقایسه میزان عناصر موجود با حد بحرانی برای هر محصول نشان‌دهنده کمبود یا کفایت آن عنصر است. برای مثال، میزان نیتروژن و فسفر در مراحل اولیه رشد باید کافی باشد.

نقش کودهای آلی در بهبود شرایط خاک و افزایش کارایی کودهای شیمیایی:

استفاده از کودهای آلی مانند کود دامی و کمپوست، علاوه بر تأمین تدریجی عناصر غذایی، به بهبود ساختمان خاک، افزایش ظرفیت نگهداری آب و تهویه خاک کمک می‌کند. این امر می‌تواند جذب عناصر غذایی از کودهای شیمیایی را نیز افزایش داده و کارایی آن‌ها را بهبود بخشد، به ویژه در مناطق خشک با کمبود مواد آلی.

در صفحه بعدی، به بررسی روش‌های بهینه مصرف کود در کشاورزی ایران خواهیم پرداخت تا کشاورزان بتوانند با استفاده صحیح از کودهای انتخابی، به حداکثر بهره‌وری دست یابند.

بخش چهارم: مصرف بهینه کود در کشاورزی ایران و نوآوری‌های تتاکو

انتخاب کود مناسب تنها نیمی از راه است؛ مصرف بهینه و اصولی آن، کلید دستیابی به حداکثر عملکرد و کارایی در کشاورزی است. در این بخش، به بررسی روش‌های صحیح مصرف کود در شرایط مختلف کشاورزی ایران و همچنین نوآوری‌های شرکت تتاکو در این زمینه می‌پردازیم.

• روش‌های مصرف کود در کشاورزی ایران: انتخاب روش مصرف کود بستگی به نوع کود (جامد، مایع)، نوع گیاه (زراعی، باغی)، مرحله رشد و سیستم آبیاری مورد استفاده در مزرعه دارد.
  • کود پخش سطحی: یکی از رایج‌ترین روش‌ها برای مصرف کودهای جامد (گرانوله، پودری) در مزارع است. مزایا: سهولت و سرعت اجرا در سطوح وسیع. معایب در شرایط مختلف ایران: در خاک‌های شیبدار با بارندگی زیاد، احتمال تلفات ناشی از آبشویی وجود دارد. در خاک‌های قلیایی و با pH بالا، تصعید اوره می‌تواند منجر به از دست رفتن نیتروژن شود. برای کاهش این معایب، توصیه می‌شود کود بلافاصله بعد از پخش با خاک مخلوط شود و زمان پخش با پیش‌بینی بارندگی هماهنگ گردد.
  • کود چالکود: روشی مؤثر برای کوددهی درختان و محصولات باغی است. بهترین زمان و مکان حفر چالکود برای درختان رایج ایران: معمولاً در اواخر فصل پاییز یا اوایل بهار، در سایه‌انداز درخت و در فاصله حدود یک‌سوم تا دوسوم شعاع تاج درخت، چند چاهک به عمق 30-50 سانتی‌متر حفر شده و کودهای جامد (به ویژه کودهای دیرحل و آلی مانند کود دامی پوسیده و فسفات) در آن‌ها قرار داده می‌شوند. این روش باعث دسترسی تدریجی ریشه به عناصر غذایی و کاهش تلفات کود می‌شود.
  • کود آبیاری (فرتیکیشن): استفاده از کودهای محلول در سیستم‌های آبیاری قطره‌ای، نوار تیپ یا سایر روش‌های آبیاری تحت فشار است. کودهای محلول رایج و مناسب برای فرتیکیشن در ایران: نیترات پتاسیم، مونوپتاسیم فسفات (MKP)، اوره، نیترات آمونیوم و کودهای NPK محلول با فرمول‌های مختلف.
  • ملاحظات مربوط به pH و EC آب آبیاری: pH آب آبیاری باید در محدوده 5.5 تا 6.5 باشد تا از رسوب برخی عناصر جلوگیری شود. EC آب آبیاری نیز باید اندازه‌گیری شده و با EC محلول کودی کنترل شود تا از بروز شوری جلوگیری گردد. در صورت نیاز، می‌توان از اسیدهای تنظیم‌کننده pH (مانند اسید فسفریک یا اسید نیتریک) با احتیاط استفاده کرد.
  • محلول‌پاشی (تغذیه برگی): پاشیدن محلول‌های کودی بر روی برگ‌ها و اندام‌های هوایی گیاه است. عناصر غذایی که معمولاً از طریق محلول‌پاشی در ایران استفاده می‌شوند: عناصر ریزمغذی (آهن، روی، منگنز، بور)، نیتروژن (به صورت اوره با غلظت پایین) و پتاسیم (در مراحل رسیدگی میوه). زمان مناسب برای این کار: معمولاً در ساعات خنک روز (صبح زود یا عصر) و در شرایطی که برگ‌ها خشک هستند، انجام می‌شود تا جذب بهتری صورت گیرد و خطر سوختگی برگ کاهش یابد.

• زمان‌بندی مصرف کود بر اساس مراحل رشد:
  • قبل از کاشت: مصرف 50-70% کودهای فسفاته و کل پتاسیم و تمامی کودهای آلی.
  • ابتدای فصل رشد: مصرف 30-50% کود ازته به صورت سرک در غلات و سبزیجات، همراه با کودهای استارتر با فسفر بالا (مانند 10-50-10) در زمان کاشت یا بعد از استقرار نشاء.
  • مراحل گلدهی و تشکیل میوه/دانه: مصرف باقیمانده کود ازته (به صورت تقسیط) و کودهای با نسبت بالای پتاسیم (مانند 12-12-36) به صورت محلول در آبیاری یا محلول‌پاشی.
  • مراحل رسیدگی: مصرف کودهای پتاسه (مانند سولفات پتاسیم) برای بهبود کیفیت محصول (افزایش قند، رنگ، طعم) در میوه‌ها و دانه‌ها.
• محاسبه میزان مصرف کود: تعیین مقدار مناسب کود بر اساس نتایج آزمون خاک، نوع گیاه، مرحله رشد و عملکرد مورد انتظار ضروری است. عوامل مؤثر در تعیین میزان مصرف کود در شرایط ایران: نوع خاک (بافت، ماده آلی)، رقم گیاه (پربار یا کم‌بار)، سیستم کشت (آبی یا دیم)، میزان بارندگی و کیفیت آب آبیاری. تأکید بر نقش کارشناسان: توصیه می‌شود کشاورزان برای تعیین دقیق میزان مصرف کود با کارشناسان تغذیه گیاه مشورت کنند تا بر اساس شرایط خاص مزرعه و آنالیز خاک و آب، بهترین برنامه کودی را دریافت نمایند.
• ایمنی در مصرف و نگهداری کودها: رعایت نکات ایمنی در هنگام حمل، نگهداری و مصرف کودهای شیمیایی و آلی برای حفظ سلامت کشاورزان و جلوگیری از آلودگی محیط زیست بسیار مهم است. نکات ایمنی مهم در کار با کودهای رایج در ایران: استفاده از دستکش، ماسک و عینک محافظ در هنگام مخلوط کردن و مصرف کودهای شیمیایی، نگهداری کودها در بسته‌بندی اصلی و در مکان خشک، خنک و دور از مواد غذایی و آشامیدنی، و جلوگیری از تماس مستقیم پوست و چشم با کودها. در مورد کودهای آلی تازه، رعایت بهداشت برای جلوگیری از انتقال عوامل بیماری‌زا ضروری است.
• نوآوری‌های تتاکو در تغذیه گیاهان برای ایران:
  • کودهای کلاته: با فرمولاسیون ویژه، جذب عناصر ریزمغذی (آهن کلات EDDHA برای خاک‌های بسیار قلیایی، روی کلات EDTA برای جذب مؤثر) را در خاک‌های قلیایی ایران به طور چشمگیری افزایش می‌دهند و کارایی مصرف کود را بالا می‌برند.
  • پلیت مرغی غنی شده: با فرآوری خاص و غنی‌سازی با اسید هیومیک و عناصر NPK، تغذیه تدریجی و بهبود ساختار خاک را به همراه دارد و به جذب بهتر سایر کودها کمک می‌کند. به عنوان مثال، استفاده از این کود قبل از کاشت در مزارع گندم باعث بهبود استقرار گیاه و افزایش عملکرد می‌شود.

• استفاده از مواد اسیدی‌کننده: در فرمولاسیون برخی کودها (مانند کودهای فسفاته گرانوله)، با هدف کاهش pH محیط ریشه در خاک‌های قلیایی و افزایش جذب فسفر و ریزمغذی‌ها.
• فناوری رهش کنترل شده: در برخی محصولات تتاکو (مانند کودهای NPK با روکش پلیمری)، امکان آزادسازی تدریجی عناصر غذایی در طول دوره رشد گیاه را فراهم می‌آورد و از مصرف بی‌رویه و تلفات کود جلوگیری می‌کند. به عنوان مثال، استفاده از این کودها در کشت ذرت می‌تواند دفعات کوددهی را کاهش دهد و تأمین یکنواخت عناصر را تضمین کند.
• محرک‌های رشد (اسید آمینه، جلبک دریایی): با افزایش متابولیسم گیاه و بهبود جذب عناصر غذایی، کارایی کودها را افزایش می‌دهند و مقاومت گیاه به تنش‌ها (مانند کم‌آبی و شوری) را بالا می‌برند. محلول‌پاشی اسید آمینه در زمان تنش گرمایی در باغات پسته می‌تواند به کاهش خسارت کمک کند.

در صفحه بعدی، به پرسش و پاسخ‌های متداول کشاورزان ایرانی در زمینه تغذیه گیاهان خواهیم پرداخت.

بخش پنجم: پرسش و پاسخ و نتیجه‌گیری

در این بخش، به برخی از پرسش‌های متداول کشاورزان ایرانی در زمینه تغذیه گیاهان و استفاده از کودها پاسخ می‌دهیم و در انتها، خلاصه‌ای از نکات کلیدی مقاله را ارائه خواهیم کرد.

پرسش و پاسخ (FAQ) مرتبط با چالش‌های کشاورزان ایران:

نتیجه‌گیری:

تغذیه بهینه گیاهان با استفاده از کودهای مناسب و روش‌های صحیح مصرف، نقش کلیدی در دستیابی به کشاورزی پایدار و افزایش بهره‌وری در ایران دارد. شناخت نیازهای غذایی گیاه، انجام آزمایش خاک، انتخاب کود مناسب با در نظر گرفتن شرایط محیطی و استفاده از نوآوری‌های موجود در این زمینه، می‌تواند به کشاورزان در رسیدن به برداشت‌های رویایی کمک کند.

شرکت تتاکو با تکیه بر دانش تخصصی و تجربه عملی خود، همواره در کنار کشاورزان ایرانی خواهد بود تا با ارائه محصولات باکیفیت و مشاوره‌های کارشناسی، گامی موثر در جهت توسعه کشاورزی کشور بردارد. ما امیدواریم که این راهنمای جامع، اطلاعات ارزشمندی را در اختیار شما عزیزان قرار داده باشد و شما را در مسیر دستیابی به کشاورزی پررونق و پایدار یاری نماید. برای دریافت برنامه‌های غذایی اختصاصی و مشاوره بیشتر، کارشناسان تتاکو آماده خدمت‌رسانی به شما هستند.

منابع

• کارشناسان کشاورزی
• سایت های کشاورزی معتبر
• سایت تتاکو